.jpg)
Ενώ για την περίοδο της Κατοχής (1941 -44) στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετές πηγές και ογκώδης βιβλιογραφία, για τις αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία βρίσκει κανείς λίγες αναφορές κι ακόμα λιγότερα έγγραφα. Οι πρώτες εντάσεις λησμονήθηκαν να αποτυπωθούν εντύπως και τα περισσότερα έγγραφα έχουν χαθεί ή αφέθηκαν να χαθούν. Μετά την Κατοχή η λειψή ούτως ή άλλως εικόνα διαθλάστηκε μέσα από το πρίσμα του Εμφυλίου και της μεταπολεμικής περιόδου.
Το διαθέσιμο υλικό μπορούμε να το κατατάξουμε σε δύο ενότητες. Η πρώτη με τον τίτλο «ο κανόνας του αντικομμουνισμού» περιλαμβάνει έργα που γράφτηκαν μέσα στη νικητήρια ατμόσφαιρα της Δεξιάς: οι πέντε τόμοι του Γενικού Επιθεωρητή Νομαρχιών Μακεδονίας συνταγματάρχη Αθανασίου Ι. Χρυσοχόου εκδοθέντες στη Θεσσαλονίκη από το 1949 ως 1962 περιέχουν πολύ σημαντικές –αντικομμουνιστικές- πληροφορίες. Το βιβλίο του αντιστράτηγου Αθανάσιου Φροντιστή ΠΑΟ Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, Ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1977, γράφτηκε με στρατιωτική πειθαρχία. Σημαντικό είναι το πόνημα του συνταγματάρχη Δημητρίου Ζαφειροπούλου Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, τυπωμένο μεσούντος του Εμφυλίου. Ακόμα πιο βαρύτιμη αποδεικνύεται η απολογία του πρώην Εαμίτη δασκάλου Κωνσταντίνου Τσιούμη από το Τσοτύλι με τίτλο Ιστορία της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία. Μια προσπάθεια ψύχραιμης αντιμετώπισης διακρίνεται στο δίτομο έργο του Παρμενίωνα Ι. Παπαθανασίου με τίτλο Για τον ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –1944, Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ημερολόγιο του (τότε) ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1988. Ο αξιωματικός Ιωάννης Παπαθανασίου ήταν ένας από τους ιδρυτές της ΥΒΕ και στέλεχος αργότερα της ΠΑΟ.
Αυτά τα βιβλία, καθώς κι αποσπάσματα από άλλα παρόμοια, καλλιέργησαν τη γνώμη ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ κατέχονταν είτε από βουλγαροφιλία είτε από διαθέσεις αυτονομισμού της Μακεδονίας. Επιδίωκαν να προσδώσουν στον κομμουνισμό την ευθύνη της διάσπασης του ένοπλου λαού της ΥΒΕ -ΠΑΟ στις αρχές του ΄43. Χρέωναν στον Εαμοβουλγαρισμό τις εκτελέσεις των Εθνικιστών αξιωματικών στο Βόιο και την Καστοριά, όπως και τα αντίποινα του Στρατού Κατοχής. Μέμφονταν και τους Συμμάχους που υποστήριζαν το κομμουνιστικό ΕΑΜ, αντί να κλίνουν προς το μέρος των Εθνικιστών.
Στον αντίποδα με τίτλο «η αντιφώνηση της Αριστεράς» υπάρχουν έργα σύγχρονα της Κατοχής, όπως η παράνομη εφημερίδα του ΕΑΜ Μακεδονίας «Ελευθερία», η οποία περιέχεται φωτογραφημένη στο βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνομης οργάνωσης και εφημερίδας της κατοχής, εκδ. Β΄, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986. Περισσότερο κατηγορηματικοί είναι δύο τόμοι του Μάρκου Βαφειάδη με τίτλο Απομνημονεύματα, 1940 -1944 και 1944 -1946, Νέα Σύνορα, Αθήνα 1985 που επιμελήθηκε η Δ. Παρλιάρου –Λιανού. Εκδόσεις καπεταναίων του ΕΛΑΣ σαν του Βασίλη Νταϊλιάνη Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1995, του Μάρκου Τσιούκρα ή Μπότσαρη Αντιστασιακά ενθυμήματα, 1941 –1993, Κοζάνη 1994 [πολυγραφημένο], του Αλέξη Ρόσιου (Υψηλάντη) Στα φτερά του οράματος, Εθνική Αντίσταση, διωγμοί μετά τη Βάρκιζα, Εμφύλιος 1946 –1949, πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997 και του Αλέκου Σακαλή (Πετρόμπεη) Μνήμες, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1998, προσκόμισαν, εκτός των δύο πρώτων, φειδωλές πληροφορίες για το ξεκίνημα της Αντίστασης στην περιοχή. Περισσότερο φως έριξε ο δάσκαλος και επιτελικός του ΕΛΑΣ Ζαχαρίας Δρόσος στο βιβλίο του Φαρδύκαμπος, Η Δυτική Μακεδονία στ’ άρματα, Αθήνα 1984. Πλούσιο υλικό προσέφερε ο τόμος Η δεκαετία του 1940 –1950 στη Δυτική Μακεδονία, πρακτικά συνεδρίου στο Τσοτύλι 30 Αυγ. –1 Σεπτ. 1996, Εταιρία Μελετών Άνω Βοϊου, Θεσσαλονίκη 1998, που επιμελήθηκαν οι Ν. Καλογερόπουλος και Α. Κουτσούρης. Η σειρά των περιοδικών Εθνική Αντίσταση, που εκδίδονται από το 1964 στην Αθήνα, περιέχουν πολλές μικρές και πολύτιμες μαρτυρίες αγωνιστών της Κατοχής.
Τέτοιας λογής απολογίες και πλήθος άλλα έντυπα της Αριστεράς διηγούνται την αυτόνομη διάθεση του λαού για Αντίσταση «από τα κάτω» κι εξυμνούν τον αλάνθαστο ανθρωπισμό του ΕΑΜ. Οι αντικομμουνιστικές οργανώσεις ΕΚΑ και ΥΒΕ και οι Εθνικιστές ένοπλοι της περιοχής χαρακτηρίζονται «Δούρειοι Ίπποι» της Αντίστασης ή κατηγορούνται ανοιχτά σαν άμεσοι συνεργάτες είτε της κατοχικής διοίκησης είτε των Γερμανών.
Ανάμεσα στο πόλεμο Αντικομμουνιστών και Αριστεράς παρεμβάλλονται έργα οξύνοων και σύγχρονων Ιστορικών από τα οποία ελλείπει το πολιτικό πάθος και η έξαψη της άμεσης συμμετοχής: μια πολύτιμη ανατομία της Κατοχής από το Βρετανό C..M. Woodhouse με τίτλο Το μήλον της έριδος, η ελληνική Αντίσταση και πολιτική των μεγάλων δυνάμεων, Εξάντας 1976, γραμμένη στη Βρετανία το 1948, έστω κι αν οι αναφορές για την περιοχή είναι ελάχιστες. Την οργάνωση ΥΒΕ –ΠΑΟ προσέγγισε ο Γερμανός καθηγητής Χάγκεν Φλάισερ στο Στέμμα και Σβάστικα, η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης 1941 –1944, τ. Β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1995. Ο καθηγητής της Ιστορίας Ιωάννης Ι. Κολιόπουλος με το έργο του Λεηλασία φρονημάτων, το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, Θεσ/νίκη, Βάνιας 1994 και με την αναθεωρημένη έκδοση του ιδίου έργου το 1995 διείσδυσε επιτυχώς στην καρδιά της Δυτικής Μακεδονίας, ασχολούμενος ειδικότερα με την περίπτωση των Σλαβομακεδόνων.
Εκτός από την ανάγνωση διάσπαρτων αναφορών σε βιβλία και εφημερίδες της Κατοχής και της περιόδου που ακολούθησε, χρειάστηκαν αναδιφήσεις σε Ιστορικά Αρχεία. Στην Κοζάνη τα Γενικά Κρατικά Αρχεία ήταν αρχειοθετημένα γενικά και πρόχειρα, ενώ τα αντίστοιχα του Ινστιτούτου Βιβλίου και Ανάγνωσης ήταν τελείως αταξινόμητα. σ’ αυτό οι αριθμοί των φακέλων και των εγγράφων εφευρέθηκαν από τον γράφοντα. Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας περιέχουν ορισμένα στοιχεία για την εξεταζόμενη περίοδο. Στη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού υπάρχουν επίσης σημαντικές εκθέσεις σύγχρονων με τα γεγονότα αξιωματικών ή ύστερες μ’ αυτά.
Η προκείμενη έρευνα έλαβε υπ΄ όψιν μαρτυρίες πρωταγωνιστών και κομπάρσων του δράματος. Όσοι έκλιναν προς την Αριστερά μιλούσαν με άνεση και νικητήρια ευφράδεια, ενώ οι «Εθνικισταί» εκφράζονταν με δυσκολία. Τα χρώματα της Κατοχής ξεδιπλώνονταν πάνω στον καμβά των συζητήσεων μαζί τους. Ευχαριστώ όσους κι όσες με εμπιστεύθηκαν την προσωπική τους μαρτυρία, αλλά είναι αδύνατον να συμφωνήσω με όλους μαζί ή να εκθέσω συνολικά τις καταθέσεις τους. Αρκετές φορές επισκέφτηκα και τους τόπους των εξεταζόμενων γεγονότων γνωρίζοντας τη γη και προσπαθώντας να μαντέψω τις αιτίες που διαχώρισαν ανθρώπους που είχαν ακριβώς την ίδια μοίρα και τρόπο ζωής. Αιτία της αναζήτησης δεν ήταν μόνο η φιλομάθεια και το καθήκον του ιστορικού αλλά μια ετεροχρονισμένη παιδική επιθυμία να γνωρίσω καλύτερα διηγήσεις και πρόσωπα, στα οποία αναφέρονταν και πάντοτε διχογνωμούσαν οι θείοι μου Λάζαρος και Αθανάσιος, αντάρτες του ΕΛΑΣ και οι δύο – ο πρώτος εθελοντής, ενώ ο δεύτερος επιστρατευμένος.
Σκοπός του προκείμενου πονήματος είναι να δείξει ότι ο αντάρτικος αγώνας του ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία δεν άναψε αυτόφωτος, αλλά εισήχθη από τη Θεσσαλία και η πορεία του καθορίστηκε σύμφωνα με τις αυστηρές εντολές του ΚΚΕ. Στην παρουσία του θεσσαλικού ΕΛΑΣ οφείλεται η ίδρυση της αντικομμουνιστικής οργάνωσης «Ένωσις Κοινωνικής Αμύνης» στην Κοζάνη και η εμφάνιση των Εθνικιστών αξιωματικών του Βοϊου και της Καστοριάς με αποτέλεσμα την σημαντικότερη μάχη της Κατοχής, τη νίκη επί των Ιταλών στο Φαρδύκαμπο. Οι αντεκδικήσεις και οι σκοτωμοί, τους οποίους χρεώθηκαν μετά Κομμουνιστές κι Εθνικιστές, προκάλεσαν την εξαφάνιση της ΕΚΑ, την αλλαγή του ονόματος της οργάνωσης «Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος» σε «Πανελλήνιο Απελευθερωτική Οργάνωση» και την κυριαρχία του ΕΑΜ στη Δυτική Μακεδονία.
Πρέπει να ευχαριστήσω τους καθηγητές του τμήματος Ιστορίας του ΑΠΘ Ιωάννη Χασιώτη και Ιωάννη Κολιόπουλο, με τους οποίους είχαμε αρκετές συζητήσεις –ιδιαίτερα με τον τελευταίο. Ο Ιωάννης Χασιώτης ανάμεσα στα άλλα επέμενε στη «σφαιρική» αντιμετώπιση των γεγονότων, ενώ ο Ιωάννης Κολιόπουλος με προκαλούσε να τραβώ συνεχώς την κουρτίνα και να κοιτώ από πίσω. Επίσης τους βιβλιοθηκονόμους των αρχείων και των βιβλιοθηκών, που ήταν περισσότερο ευγενικοί από ό,τι τους επέβαλλε το καθημερινό τους καθήκον. Ευχαριστίες επίσης χρωστώ στον Διευθυντή του ΙΝΒΑ Κοζάνης Βασίλη Καραγιάννη, στον τραπεζικό Σίμο Κερασίδη, στη Μαρίνα Ιωαννίδου, στον μεταπτυχιακό φοιτητή της Ιστορίας Γεώργιο Αντωνίου και στη Μαρία Μπρέτσα για τη βοήθειά τους.
Θεσσαλονίκη, Οκτώβρης 2000
